H Kύπρος ονομάζεται «Νήσος των Αγίων», για τον λόγο ότι πολλοί Άγιοι γεννήθηκαν, ασκήθηκαν, φιλοξενήθηκαν από άλλες χώρες και μόνασαν στην Κύπρο. Γι’ αυτό και η Κύπρος καυχιέται για τους Αγίους που ανέδειξε. Ανάμεσα σε αυτούς τους τόσους Αγίους, είναι και οι Άγιοι Ηλιόφωτοι , οι οποίοι εορτάζουν την 13η Ιουλίου και λαμπρύνουν το αγιολογικό στερέωμα της νήσου μας. Το όνομά τους το πήραν από το όνομα του Πνευματικού τους Πατέρα, του ιερέα Ηλιοφώτου.

Σύμφωνα με τις μαρτυρίες που υπάρχουν, κατά τη διάρκεια της δεύτερης Σταυροφορίας, λόγω των πολλών διωγμών στα ορθόδοξα μοναστήρια που υπήρχαν, είχε ως αποτέλεσμα πολλοί μοναχοί να εγκαταλείψουν τα μοναστήρια τους και να καταφτάσουν στην Κύπρο.

Ανάμεσα σε αυτούς ήταν και οι Πέντε Άγιοι Ηλιόφωτοι (Ηλιόφωτος, Επαφρόδιτος, Αμμώνιος, Χουλέλαιος και Ευσθένιος), οι οποίοι βρίσκονταν στο καράβι που εξόκειλε στα παράλια της Πάφου. Αφού αποβιβάστηκαν από το καράβι, διασκορπίστηκαν σε διάφορα μέρη του νησιού, για να μονάσουν. Αφού προχώρησαν αρκετά, πήγαν και εγκαταστάθηκαν σε μια σπηλιά στο βουνό Κορώνη, πλησίον του σημερινού χωριού Κάτω Μονή.

Ζούσαν εκεί σύμφωνα με το θέλημα του Θεού, με προσευχές, νηστείες και αγρυπνίες. Παγκύπριος άμβωνας έγινε ο τόπος ασκήσεως των Αγίων, όπου πολλοί άνθρωποι κατέφθαναν για να ωφεληθούν και να παρηγορηθούν από τους λόγους των Αγίων Ηλιοφώτων. Η ευσέβεια των Αγίων και η κατάνυξη με την οποία προσέφεραν το μυστήριό της ζωής, τη Θεία Ευχαριστία, και έψαλλαν τους ιερούς ύμνους συγκλόνιζε τις καρδιές και ανύψωνε τη ψυχή όλων σε άλλους κόσμους. Οι Άγιοι Ηλιόφωτοι ήταν πηγές ευλαβείας, φλόγες προσευχής και ολοκαυτώματα κατανύξεως.

Ο Επαφρόδιτος έγινε βοσκός και οι άλλοι βοηθοί του. Απέκτησαν πολλά ζώα και έδιδαν πλούσια την ελεημοσύνη στους ενδεείς, αλλά το κυριότερο, τους οδηγούσαν στον δρόμο της κατά Χριστό ζωής και της σωτηρίας της ψυχής τους.

Κάθε καλὸ όμως και κάθε ζηλευτὸ έργο γίνεται κατὰ κανόνα και επίφθονο. Και το πνευματικὸ και σωτήριο έργο των Αγίων Ηλιοφώτων φθονήθηκε από τον σκληρό και άπιστο ηγεμόνα του νησιού Σαβίνο. Έμαθε την χριστιανική δράση των Αγίων και ως λέων ωρυόμενος τους κάλεσε μπροστά τους, ζητώντας τους να αρνηθούν την πίστη τους. Οι Άγιοι παρέμειναν σταθεροί και ακλόνητοι στην πίστη τους. Τότε άρχισαν τα βασανιστήρια. Μαστιγώματα, φυλακισμοί, ξέσχισμα των σαρκών και τέλος ο θάνατος με αποκεφαλισμό.

Οι πιστοί της περιοχής πλησίασαν τον τόπο εκτέλεσης των μαρτύρων, και αφού συνέλλεξαν τα ιερά τους σκηνώματα, τα ενταφίασαν στα δύο σπήλαια, στα οποία οι Άγιοι συνήθιζαν να προσεύχονται και πάνω από τα οποία ήταν κτισμένη η Εκκλησία.

«Ἕν μόνον ἀγαθόν ὁ Χριστός. Πάντα ἠρνήσαντο, ἵνα τοῦτον κερδήσωσιν[2]», σύμφωνα με τον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης. Δηλαδή, Ένα μόνο αγαθό υπήρχε, για τους Αγίους Ηλιοφώτους, ο Χριστός. Αρνήθηκαν τα πάντα για να κερδίσουν Εκείνον, τον Ιησού Χριστό. Εφάρμοσαν εξ’ ολοκλήρου στην πράξη το Ιερό Ευαγγέλιο. Υπεύθυνα, ουσιαστικά, με σύνεση. Όχι εξωτερικά, τυπικά και υποκριτικά. Αγωνία τους ήταν πώς θα γίνει βίωμα το ύψιστο αγαθό, ο Χριστός. Σκοπός του Χριστιανού αυτός είναι, πώς θα αρέσει στον Ιησού Χριστό, και όχι στους ανθρώπους. Όλα να τα εναποθέτουμε στην Πρόνοια του Θεού και καθημερινά να βιώνουμε την «στενή πύλη», την άσκηση του σώματος και πνεύματος, γιατί οφείλουμε να ξέρουμε ότι η Βασιλεία των Ουρανών αποκτάται με συνεχή αγώνα και κόπο.

Η ένωση με το Θεό οδηγεί στη θέωση τον άνθρωπο, στον αγιασμό. Έτσι οι άγιοι, όπως ακριβώς οι Άγιοι Ηλιόφωτοι, γίνονται οι ζωντανές εικόνες του Θεού, που οδηγούν και τους υπόλοιπους πιστούς στο δρόμο για τη λύτρωση.

Πολλά θαύματα γίνονται χάρη των Αγίων Ηλιοφώτων και γίνονται γνωστοί στον κόσμο.