Η ευθύνη του καλλιτέχνη και η λύπη της επιφάνειας. Περί Γεωργίου Γαβριήλ ο λόγος

Γράφει ο Γιώργος Δημητρίου, Ιστορικός Μουσικολόγος

Αποφεύγω, ως άνθρωπος, να σχολιάζω τα της καθημερινότητας, τόσο τα εξωτερικά όσο και τα εσωτερικά· ήτοι να καταναλώνω χρόνο ποιοτικής σκέψης για πράγματα δευτερεύοντα ή/και μη επιτακτικής ανάγκης προς ανάλυση και κατανόηση. Παρά ταύτα, ίσως και λόγω κάποιας κόπωσης, την οποία εσκεμμένα αποφεύγω να παραδεχθώ, έχω —μάλλον ανουσίως— την ανάγκη να καταθέσω κάποιες σκέψεις σχετικά με τα περί Γιώργου Γαβριήλ και όλα όσα εκπορεύονται από αυτά.

Προέρχομαι από υπόβαθρο που μελετά τον πολιτισμό και τη συμβολή του στη διαμόρφωση της κοινωνίας· την αλληλεπίδραση που δημιουργούν οι διάφορες κοινωνικοπολιτικές αγκυλώσεις της ιστορίας και το πώς το ένα επηρεάζει το άλλο.

Η κατάρα της ιστορικής ουδετερότητας

Ας εξετάσουμε τώρα την περίπτωση του κ. Γαβριήλ.

Ως ιστορικός κάποιου είδους τέχνης, ο οποίος παρατηρεί τα ζητήματα σε ένα ευρύτερο φάσμα —κοινωνικό, πολιτικό, διπλωματικό, αλλά και με καλλιτεχνική ανάλυση— φέρω την «κατάρα» να αναλύω ό,τι βλέπω ή διαβάζω, ζώντας χρονικά μέσα σε ένα ουδέτερο πλαίσιο. Για μένα δεν έχει ιδιαίτερη διαφορά το 2025 από το 1290, το 1191 από το 30 μ.Χ., ακόμη και από το 1000 π.Χ. Χρειάζεται απλώς να προσαρμοστώ στο περιβάλλον, λαμβάνοντας υπόψη το πολίτευμα, τις συνθήκες διαβίωσης, το κλιματικό περιβάλλον και, κάπως πιο ρομαντικά, την ενδυμασία. Στα υπόλοιπα, η κατάσταση παραμένει πάνω-κάτω η ίδια.

Έτσι, όταν αποφάσισα να μετοικήσω στο εξωτερικό, δεν το έβλεπα ως ένας νέος ενήλικας του 21ου αιώνα, αλλά ως ένας Κύπριος που μεταβαίνει στο εξωτερικό με αεροπλάνο αντί με πλοίο, χρησιμοποιώντας την τραπεζική του κάρτα αντί για ένα πουγκί με νομίσματα.

Ας έρθουμε, λοιπόν, στο σήμερα

Αδιαμφισβήτητα, παρατηρούμε τα τελευταία χρόνια τον κ. Γαβριήλ να παρουσιάζει ανελληπώς μία σειρά έργων, στα οποία αποπειράται να αποδώσει την ερμηνεία ότι η πηγή αυτής της καλλιτεχνικής του αναζήτησης είναι τα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα που κατά καιρούς εμφανίζονται και αναστατώνουν την καθημερινότητα του Κύπριου πολίτη. Εξάλλου, κάπου αναφέρει πως δεν χρησιμοποιεί στα έργα του τον Μωάμεθ, απλώς και μόνο επειδή δεν διαμένει σε μία μουσουλμανική χώρα, αλλά στην ορθόδοξη χριστιανική Κύπρο· ενώ με περίσσιο θάρρος —ένας αγαπητός μου δάσκαλος θα με διόρθωνε και θα έλεγε «θάρσος» [σύνδεση θάρρους και θράσους]— ξεκαθαρίζει πως ο καλλιτέχνης έχει ευθύνη να παρουσιάζει τα διάφορα ζητήματα και να τα ερμηνεύει μέσω των τάχα καλλιτεχνικών του δημιουργιών.

Κοσκινίζοντας την ευθύνη του καλλιτέχνη

Ας προχωρήσουμε, όμως, σε ένα κοσκίνισμα όλων αυτών. Τι σημαίνει καλλιτέχνης και ποια είναι άραγε αυτή η ευθύνη που καταλογίζει στον εαυτό του, η οποία εν τέλει του παρέχει αυτό το διπλωματικό διαβατήριο να καταπίνει το αίμα όλων μας, βρικολακίζωντας;

Βεβαίως, η τέχνη δεν είναι αναγκαίο να πηγάζει από το πώς η καρδιά βλέπει τα πράγματα, αν και αρκετοί το προτιμούν. Η δημιουργία μπορεί να προκύψει και από εγκεφαλική ζύμωση, χωρίς ευαισθησίες αλλά με κριτήρια κάπως παράδοξα, κάπως αλλόκοτα, με σκοπό να προκαλέσουν αναστάτωση και προβληματισμό. Βεβαίως, δεν χρειάζεται να είσαι όντως καλλιτέχνης γι’ αυτό. Απτό παράδειγμα αποτελεί και ο κ. Γαβριήλ. Μπορείς απλώς να επιδιώκεις να νιώσεις επαναστάτης, παραβλέποντας την τάση να μετατρέπεσαι σε μία τραγική φιγούρα, η οποία στην πραγματικότητα καταντά να πατά επί πτωμάτων.

Επομένως, ποιά είναι η ευθύνη που καταλογίζει ο κ. Γαβριήλ στον εαυτό του; Ποια είναι η ευθύνη που θα έπρεπε επίσης να αναλάβει; Και τι είναι, εν τέλει, αυτή η περίπτωση ανθρώπου;

Επιφάνεια αντί βάθους· η λύπη της ανευθυνότητας

Καλοπροαίρετος ων, ας υποθέσω πως ο κ. Γαβριήλ έχει όντως —που το έχει, καθώς του το παραχωρεί πάνω απ’ όλους Εκείνος που όλοι μας καθημερινά ξανασταυρώνουμε— το δικαίωμα όχι μόνο να δημιουργεί και να παρουσιάζει, αλλά και να αναδεικνύει ζητήματα της καθημερινότητας, να προσκαλεί τον κόσμο σε προβληματισμό, άρα να αυτοχρίζεται σημαιοφόρος της αλλαγής. Όσες ευθύνες, όμως, επωμίζεται κανείς, αντίστοιχα τόσο κινδυνεύει να καταστεί και ανεύθυνος. Γιατί; Διότι, μόνο με μια επιφανειακή και ανεύθυνη προσέγγιση, μπορείς να κατασταλάξεις πως το πρόβλημα δεν είναι μόνο οι συνάνθρωποί σου, αλλά και ο ίδιος ο Θεός, ακόμη και η Παναγία. Όντως λυπηρό. Διότι, ενώ επιδιώκει ο κ. Γαβριήλ να φανεί —ίσως και να το πιστεύει— πως είναι άνθρωπος του βάθους και της αναζήτησης, αναδεικνύεται ως άνθρωπος της επιφάνειας και του κενού. Είναι άραγε ο Χριστός και η Παναγία αυτά που ο κ. Γαβριήλ δείχνει να κατανοεί; Δύο υπάρξεις που τόσο εύκολα κατανόησε, ανάλυσε και έκρινε άξιες εκθειασμού; Τόσο εύκολα; Αν αυτό δεν είναι ανευθυνότητα, τότε τι είναι; Βεβαίως το ίδιο ισχύει και για τους συναθρώπους μας. Αυτό είναι φυσικά πιο λεπτό θέμα και θα αποφύγω να το σχολιάσω! Άλλωστε, αν αναλογιστούμε όλοι μας, ίσως σε αυτό να είμαστε και εμείς του ίδιου βεληνεκούς «καλλιτέχνες» με τον κ. Γαβριήλ!

Να μιλήσουμε για αξίες; Οι αξίες δεν είναι όμως αυτοσκοπός, αλλά σύστημα διατήρησης μιας κάποιας ευταξίας. Αξίζει όμως προβληματισμού το γεγονός πως ο κ. Γαβριήλ και, κατ’ επέκτασιν, αρκετοί από εμάς μένουμε στο να κατανοούμε τον Θεό ως κάτι τόσο απλό που τόσο εύκολα μπορεί το μυαλό μας να εκλάβει. Δυστυχώς, ενώ ο κ. Γαβριήλ φαίνεται να έχει περάσει τόσα χρόνια της ζωής του στα σχολικά θρανία, δεν έχει καταφέρει να καλλιεργήσει μια βασική κριτική σκέψη.

Πού καταλογίζεται, άραγε, η ευθύνη;

Και που καταλογίζεται η ευθύνη; Βεβαίως, την ευθύνη αυτή δεν την φέρει μόνο ο ίδιος. Πολλοί έχουν ευθύνη: η τοπική Εκκλησία, το κράτος, αλλά και άλλοι. Μην κοροϊδευόμαστε, όμως. Το μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης για εμάς το έχουμε εμείς οι ίδιοι. Γιατί; Διότι αξιοποιούμε τα δικαιώματά μας και, αναπόφευκτα, τίθεται το ερώτημα του κατά πόσον εξετάζουμε εντός μας τι κάνουμε πριν το κάνουμε· πόσο μάλλον όταν αποφασίζουμε να αναλάβουμε ρόλο διαμόρφωσης σκέψης μέσω της «τέχνης» μας.

Επιστρέφοντας στο παρελθόν – η τέχνη στο προζυμένιο ψωμί

Ας επιστρέψω τώρα λίγο στο παρελθόν, μια και τόσο ωραία με ηρεμεί να ταξιδεύω! Ένα από τα θαυμαστά που βλέπω να υφίστανται στο παρελθόν είναι το πώς λειτουργούσαν οι κοινότητες —δεν εννοώ απόλυτα τα χωριά, αλλά με τη γενική έννοια της λέξης, την κοινότητα ανθρώπων! Βλέπουμε λοιπόν σε αυτές τις κοινότητες την αρμονία που υφίστατο, αλλά και τα όρια που ενίοτε έπρεπε να τεθούν. Μια απλή παρουσίαση θα ήταν: για να αποτελείς μέρος του συνόλου, θα πρέπει να λειτουργείς αναλόγως! Αυτό βεβαίως δεν διαγράφει την μοναδικότητα του καθενός, αλλά ζυμώνει αυτή τη μοναδικότητα μαζί με την αντίστοιχη των υπολοίπων, κάνοντας έτσι ένα νοστιμότατο προζυμένιο χωριάτικο ψωμί! Θέλει ο κ. Γαβριήλ να αποτελεί μέλος ενός συνόλου; Αυτό ισχύει για όλους μας! Και βεβαίως έχουμε το δικαίωμα να το αρνηθούμε! Θα πρέπει όμως να επωμιζόμαστε και τις ευθύνες των επιλογών μας. Σε αυτό έχει ευθύνη και το Κράτος, το οποίο είναι υπεύθυνο για τον καθένα από εμάς! Ανεξαιρέτως!

Τα αισιόδοξα του υπογείου

Τα αισιόδοξα, τώρα. Αγαπητέ μου κ. Γαβριήλ, ο Χριστός —αυτός που με τέτοιο θράσος εκθειάζεις— είναι τόσο μεγάλος, ώστε ακόμη και τώρα σε περιμένει, όπως περιμένει και τον καθένα από εμάς. Αρκεί να μετανοήσουμε ή έστω να προσπαθήσουμε να μετανοήσουμε. Τόσο μεγάλος είναι. Σε αντίθεση με εσένα —και με εμένα— που νομίζουμε πως θα κατακτήσουμε την κορυφή, ενώ θα έπρεπε να επιζητούμε το υπόγειο.